Kỹ thuật của người An Nam

“Kỹ thuật của người An Nam” (tựa tiếng Pháp: Technique du peuple Annamite..

... tiếng Anh là: Mechanics and crafts of the Annamites) là một công trình nghiên cứu văn minh vật chất ở An Nam khoảng 100 năm về trước được thực hiện bởi một người Pháp tên Monsier Henri Oger và nghệ nhân người Việt Nam thực hiện năm 1908 – 1909 và phát hành với số lượng hạn chế (60 bản).

Điều cần lưu ý là trong lịch sử mỹ thuật việt nam, giai đoạn này là thời kỳ mỹ thuật hiện đại khi đã có sự du nhập văn hoá Pháp và mỹ thuật phương tây.

Kỹ thuật của người An Nam

Kỹ thuật của người An Nam được in theo lối in tranh mộc bản, gồm 348 tờ, khổ lớn, ghi lại cảnh sinh hoạt, lao động hàng ngày của người Việt Nam vùng đồng bằng Bắc Bộ vào đầu thế kỷ XX. Công trình này được ông Henri Oger cùng một số họa sĩ, thợ khắc mộc bản, thợ in thực hiện từ năm 1908 đến năm 1909 tại Hà Thành.

Hoàn cảnh sáng tác

Henri Oger ở Đông Dương từ năm 1908 đến năm 1919 và có ba năm làm việc tại Hà Nội, Việt Nam (1907 -1909). Công việc đặc thù của quản lý viên trong cơ quan hành chính dân sự của chính quyền Đông Dương đòi hỏi ông phải tiến hành nghiên cứu về những thao tác và nghề nghiệp thủ công của người Việt Nam để xây dựng, thống kê các thuật ngữ kỹ thuật, sau đó nghiên cứu sâu về gia đình người Việt. Đã tham gia nhiều dự án, nhưng có lẽ dự án quan trọng nhất mà ông có dịp tham gia là dự án Nghiên cứu thực địa về nền Văn minh Vật chất của người Việt Nam và các khía cạnh về xã hội học, một lĩnh vực khi đó có rất ít người nhúng tay vào. Ông xác định trước hết phải tiến hành thống kê, làm danh mục ở quy mô rộng, vì ở Việt Nam có quá thừa các loại từ điển và quá thiếu những nghiên cứu thực sự mang tính xã hội và dân tộc học.

Tuy nhiên với lòng ngưỡng mộ văn hoá Việt Nam từ trước, công trình thống kê các thuật ngữ kỹ thuật đã trở thành một công trình văn minh vật chất khổng lồ của Henri, tập hợp 4.577 bức tranh khắc. Theo đó, ông đã cùng các nghệ sỹ khắc gỗ như Nguyễn Văn Đăng, Phạm Văn Giai cùng một số người khác đi khắp 36 phố phường và vùng ngoại thành Hà Nội để phác họa trên giấy những hình ảnh phản ánh đời sống của người dân Hà Thành, từ sản xuất, buôn bán đến vui chơi, tập tục... Tất cả đều được vẽ lại một cách rất tỉ mỉ và chi tiết. Trước khi khắc gỗ ông còn mời người dân kiểm tra lại.

Công trình này có ý nghĩa quan trọng, bởi nghiên cứu về kỹ thuật, nghề nghiệp của người An Nam thời đầu thế kỷ 20 như vậy là rất hiếm hoi. Ðây cũng là nội dung nghiên cứu để tìm hiểu bối cảnh sống của người Việt thời bấy giờ của các chuyên ngành xã hội học, dân tộc học, và ngay cả các ngành nghệ thuật ngày nay cũng rất cần các hình ảnh này trong một số ứng dụng tạo hình hoặc trình diễn cần thiết.

Nội dung

Nội dung tác phẩm phản ánh rõ nét các đặc thù sinh hoạt của người dân Bắc Bộ 100 năm về trước. Các bức tranh trong “Kỹ thuật của người An Nam” trải dài từ đề tài sản xuất, hoạt đông văn hoá – tín ngưỡng – trò chơi dân gian đến các danh nhân đương thời và đời sống muôn mặt của người dân xưa. Các nét vẽ trong tranh đơn giản mà rắn chắc, sống động do đặc thù của tranh khắc gỗ. .

Cuốn sách được trình bày có bố cục khá khác thường so với những tư liệu cùng loại khác. .

Phát hành lần đầu tiên

Ðiều thú vị là chính Henri Oger lập xưởng khắc gỗ, in ấn ở phố Hàng Gai để xuất bản công trình của mình.

Lần phát hành đầu tiên do hạn chế về mặt tài chính nên tác giả Henri Oger chỉ in được 60 bản trên giấy dó khổ lớn bằng phương pháp mộc bản và phải dùng đến hơn 700 bản khắc gỗ. Tuy nhiên do không tiếng tăm, không có hỗ trợ tài chính, “Kỹ thuật của người An Nam” đã chìm vào quên lãng ở cả Pháp và Việt Nam.

Hiện nay bộ sách quan trọng cực kỳ quý hiếm này ở Việt Nam chỉ còn 3 bản gốc được lưu lại: ở Thư viện khoa học tổng hợp TP.HCM; ở Hà Nội và Tổng Lãnh sự quán Hà Lan.

Tái bản

Mãi đến năm 2004, trong một dự án khôi phục kho tàng di sản văn hóa thời thuộc địa tại các nước Đông Dương do Chính phủ Pháp tài trợ, bản gốc hoàn chỉnh duy nhất của cuốn sách tại Việt Nam do Thư viện Khoa học tổng hợp TP. Hồ Chí Minh lưu giữ đã được chọn để biên soạn lại và cho tái bản. Năm 2009, bản tái bản của “Kỹ thuật của người An Nam” ra mắt công chúng. Tập bản vẽ được tái bản lần này, dưới chủ nhiệm sản xuất là Olivier Tessier và Philippe Le Failler cùng dịch giả Trần Đình Bình và Sheppard Ferguson, in lại toàn bộ 700 bản tranh khắc được tác giả đánh số. Mỗi bản tranh khắc trước đó đã được số hoá và xử lý để xoá đi những vết ố của thời gian. Những chỗ giấy bị nhàu, rách, hình các con dấu của Thư viện Nam phần và sau đó là của Thư viện Khoa học Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh cũng như những ghi chú bằng bút chì do các độc giả kém ý thức thêm vào đã được tẩy đi.

Cùng với 2.000 cuốn bản giấy, hai tập sách cũng được phát hành 1.000 bản số hoá dưới dạng DVD. Bản số hoá được thiết kế với hệ thống nhận biết hình ảnh tích hợp, cho phép độc giả khi nhấp chuột vào một bức vẽ nào đó sẽ thấy xuất hiện những chú giải của Henri Oger (bảng phân tích) bằng 3 thứ tiếng và bản dịch sang quốc ngữ các chú thích viết bằng chữ Hán Nôm.

Đánh giá – Nhận xét

Henry Oger đã có lý khi nói:

“ Những bản khắc này là Bách khoa thư văn hoá vật chất của dân An Nam, bởi thế giới có thể coi 4,000 tranh này là 4,000 “từ” dưới góc độ từ điển. Những “từ” ấy là những hình ảnh, là cả vũ trụ xếp theo bảng chữ cái, là máu, là linh hồn của Tổ quốc và của loài người. Cùng với ông, những nghệ nhân khắc gỗ Việt Nam đã để lại cho thế giới cả một kho tàng tri thức và nghệ thuật vô giá. Đừng quên hình ảnh người thợ khắc gỗ với đôi bàn tay khéo léo làm ra nghệ thuật để lại cho chúng ta. Bao thế kỷ đã trôi qua nhưng những bộ tranh quý giá trong kho tàng nghệ thuật dân gian Việt Nam và trong nền văn hoá Việt Nam." ( Theo ‘’Kim Sơn’’ - tạp chí Heritage T3/4 năm 2002 )

Giáo sư sử học Đinh Xuân Lâm cho biết, ông rất coi trọng cách tiếp cận văn hóa đời sống bản địa rất khác biệt của chàng thanh niên Pháp này. Nhiều hình ảnh tư liệu trong cuốn sách này không thể tìm thấy ở bất kỳ tài liệu nào khác.

Theo sự đánh giá của hai phó giáo sư trường Viễn Đông Bác Cổ Olivier Tessier và Philippe Le Failler, "Kỹ thuật của người An Nam" không có nhiều giá trị về mặt khoa học nhưng về mặt lịch sử thì đây là một thư tịch quý về đời sống người dân Việt Nam cuối thế kỉ XIX, đầu thế kỉ XX.

Năm 1970, trong một bài tóm tắt tiểu sử đăng ở niên san của Trường Viễn đông Bác cổ (BEFEO), ông Pierre Huard đã đánh giá lại chất lượng công trình của Henri Oger cho đúng với giá trị của nó, đồng thời nhấn mạnh tính tiên phong của công trình này đối với việc nghiên cứu các ngành nghề của Việt Nam.

Đánh giá của ông Franciscus Verellen- Giám đốc trường Viễn Đông Pháp cũng cho thấy sức hút của cuốn sách với các độc giả nước ngoài muốn tìm hiểu về văn hoá Việt Nam. Ông cho biết:

“Việc tái bản cuốn sách về dân tộc Việt Nam đầu thế kỷ 20 dấy lên mối quan tâm rất lớn cho công chúng ở Pháp, triển lãm được thực hiện là một việc làm hết sức đặc biệt và có giá trị”.